Еліміздегі жалпыхалықтық дауыс беру қандай сұрақтарды шешуге бағытталған?

Жалпы 2022 жылы маусым айының 5-і күні барлығымызды күтіп тұрған республикалық референдум Қазақстан Конституциясына өзгеріс енгізуге қатысты тұрғындар пікірін білуді ұсынады. Бірі иә, бірі жоқ деп дауыс береді. Түсініксіз болып жатқан тұстары да бар. Газет тілшісі осынау саяси акция қалай өтеді, түпкі көздегені не деген сипаттағы бірқатар сауалдарға жауап іздеп көрді.

Қалай өтеді?

Референдум – бұл ел Президенті, парламент немесе үкімет бастамашы болған ұлттық, аймақтық немесе жергілікті маңызы бар ең маңызды мәселелер бойынша дауыс беру арқылы азаматтардың тікелей ерік білдіруінің бір түрі. Адам саны 200 мыңнан кем болмаса азаматтардың өздері-ақ сол акцияның бастамашылары бола алады. Осы арқылы көпшілік ел тағдырына тікелей араласуға мүмкіндік алады және бұл қазіргі әлемдегі демократияның маңызды құралы болып саналады. Референдумның шешімі мемлекет тарихындағы маңызды өзгерістерге әсер ететіндіктен, оны өткізу кезінде республиканың әрбір тұрғынының дауысы маңызды.

Қазақстанда қоғам үшін аса маңызды мәселелер бойынша бүкілхалықтық дауыс беруді өткізу форматын айқындайтын «Республикалық референдум туралы» Конституциялық заң бар. Референдум өту үшін тізімге енгізілген азаматтардың жартысынан көбі қатысуға тиіс. Қазіргі уақытта бұл 5 847 719 адам — 11 695 439 адамның жартысы, яғни 2022 жылғы 1 сәуірдегі жағдай бойынша сайлаушылар тізіліміне енгізілген азаматтардың жалпы санының жартысы.

— Референдумға қатысуға құқығы бар азаматтардың тізімін әрбір сайлау учаскесі бойынша әкімдер қол қойып, бекітеді. Соның шешімімен учаске құрылады, — деп хабарлады ҚР ОСК төрағасының орынбасары Константин Петров. — Әрі қарай дауыс беруге 20 күн қалғанда, 2022 жылдың 15 мамырынан кешіктірмей ұсынылады. Тұрғылықты жеріне сәйкес құрылған учаскелер бойынша референдумға қатысуға құқығы бар азаматтардың тізімімен танысу 20 мамырдан бастап көзделген. Яғни, әрбір азамат өз учаскесіне келіп, өзінің қосылғанын тексере алады.

Референдумның аумақтық және учаскелік комиссиялары құрамдарының тізімдері, сондай-ақ дауыс беруге арналған учаскелердің мекенжайлары референдум күні айқындалғаннан кейін 10 күннен кешіктірілмей, яғни біздің жағдайда, осы жылғы 15 мамырдан кешіктірілмей БАҚ-та жариялануға тиіс.

Партиялар мен қоғамдық бірлестіктер референдум басталғанға дейін тыныштық күні, яғни маусым айының 4-не дейін парламенттік немесе президенттік сайлау сияқты үгіт-насихат жұмыстарын жүргізе алады.

Референдумда дауыс беру 5 маусымда таңғы сағат 07:00-ден кешкі сағат 20:00-ге дейін өтеді.

Дауыс беру бюллетені қандай болмақ?

Қазіргі референдум форматы Президент Жарлығымен бекітілген. Дауыс беру тізімдік түрде өткізіледі, яғни азаматтар барлық түзетулер бойынша өз пікірлерін бірден білдіруге тиіс. Осылайша, қазақстандықтар еліміздің негізгі заңына түзетулер енгізуді мақұлдайды немесе мақұлдамайды.

— Жауаптың екі нұсқасы болады — «иә» немесе «жоқ», — деп түсіндірді ҚР ОСК. — Түзетулер тізімін мақұлдауға немесе оған қарсы дауыс беруге болады. Егер жауаптың екі нұсқасы да таңдалса, ол бюллетень дауыс берген деп есептеледі. Алайда жақтап немесе қарсы берілген бюллетеньдердің әрекетін орнатуға қатыспайды. Егер бюллетеньде ешқандай белгі болмаса немесе ол қатысушыға түсініксіз болса, онда жарамсыз деп танылады.

Заңға сәйкес дауыс беруге арналған бюллетеньдер қазақ және орыс тілдерінде, сондай-ақ тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің аумағында тұрып жатқан халықтың көпшілігінің тілінде басылады.

Дауыс беру қорытындылары Орталық референдум комиссиясының отырысында шығарылады. Бүкілхалықтық дауыс беру арқылы мақұлданған нормативтік құқықтық актілер немесе олардың өзгерістері референдумның қорытындылары туралы ресми хабар жарияланған күннен бастап күшіне енеді.

Қаз қалпы

Сонымен, бізге қандай мәселелер бойынша өз көзқарасымызды білдіруге болады?

— Түзетулер суперпрезиденттік басқару нысанынан ықпалды Парламенті мен есеп беретін үкіметі бар президенттік республикаға түпкілікті көшуді бекітуге арналған, — деп жаңа енгізілімдерге түсінік берді Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев. — Конституциялық реформа биліктің өкілді тармағын едәуір күшейтеді, тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін нығайтады, мәслихаттардың субъективтілігін арттырады.

Түзетілген мақалалардың жалпы саны — отыз алты. Олардың кейбіреулері адам құқықтарына қатысты. 6-бапқа енгізілген түзетулерде жер және оның қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар Қазақстан халқына тиесілі, ал халықтың атынан меншік құқығын мемлекет жүзеге асырады деп айтылған. Осы уақытқа дейін қолданыста болған негізгі заңға сәйкес аталған тауарларға мемлекеттік меншік бекітілді.

Сондай-ақ 15-бап еліміз бойынша өлім жазасына тыйым салуды заңды түрде бекітеді, ал 24-ші бап мәжбүрлі еңбекті қолдануға тыйым салады. Соңғы жағдайда бұған қылмыстық немесе әкімшілік құқық бұзушылық жасауға кінәлі деп тану туралы сот актісі негізінде не төтенше һәм соғыс жағдайы жағдайларында ғана жол берілетіні айтылады.

Жаңа блок жаңа мемлекеттік құрылымдарды енгізуге арналған. ҚРК VI бөлімі толығымен Конституциялық Сотқа арналған. Бұрын жаңадан қабылданған заңдардың Конституцияның ережелеріне қаншалықты сәйкес келетінін бақылауды арнайы орган – Конституциялық Кеңес жүзеге асырса, енді бұл функция толығымен сот билігінің қолына берілді. Ол сонымен бірге ҚРК-ны бұзғаны үшін жазалауға құқылы. Айтпақшы, Конституциялық соттағы түзетулерге сәйкес кез келген адам өз құқықтарын қорғау үшін жүгіне алады.

Сондай-ақ бюджеттің пайдаланылуын бақылау жөніндегі бұрынғы есеп комитеті енді функциялардың атауы мен бөлігін өзгертіп, жоғарғы аудиторлық палатаға айналады.

Бірқатар мақалалардағы жаңалықтар (23, 42-44, 46, 91) Қазақстанның Тұңғыш Президентінің ерекше мәртебесі және оның кеңейтілген өкілеттіктері заңдастырылуынан халық арасында «деелбасизация» деген атқа ие болған-тұғын. Ұсынылған түзетулер бұл артықшылықтарды жояды. Бұдан басқа, аталған баптар болашақта мемлекеттік саясаттағы жеке мүдделерді іске асыру үрдісін еңсеруге бағытталған.

50-бап Қазақстанда аралас сайлау жүйесін белгілейді. Бұрын елдегі заң шығарушы билік пропорционалды жүйе негізінде құрылды, яғни дауыс беру өтіп, мандаттар партиялық тізімдер бойынша бөлінді. Аралас жүйе кезінде депутаттардың бір бөлігі – партиялық тізімдер бойынша, бір бөлігі - округтер бойынша сайланады. Осылайша, бұрын бір немесе бірнеше партия парламенттегі орындардың көпшілігін иемденген. Ал қалғандары іс жүзінде шешім қабылдауға айтарлықтай әсер ете алмады, өйткені оларға депутаттық мандаттар аз мөлшерде берілді. Аралас жүйеде заң жобаларын талқылау кезінде көптеген пікірлер ескерілуі мүмкін.

42, 50, 54, 87, 88-баптар Қазақстан үшін Қасым-Жомарт Тоқаев айтқан суперпрезиденттік басқару нысанынан бас тартуды білдіреді. Олар Мемлекет басшысының өкілеттіктерін өкілді биліктің пайдасына айтарлықтай шектейді.

Сонымен, егер осы түзетулер күшіне енсе қазіргі президент өзінің партиялық статусын сақтап қала алмайды, ал оның жақын туысқандары саяси мемлекеттік қызметшілер мен квазимемлекеттік сектордағы субъектілердің басшылары болып тағайындала алмайды.

Сондай-ақ мемлекет басшысы бұл лауазымға екі реттен артық сайлана алмайды.

Ел президенті ұсыну арқылы қызметке келген Сенат депутаттарының саны айтарлықтай азаяды. Айталық, осыған дейін мемлекет басшысы өзінің шешімімен жергілікті әкімдерді тағайындап, құжат күшіне ену үшін тек жергілікті басқару органының келісімі ғана жеткілікті болған еді. Енді президент халық таңдаулылары ретінде жергілікті әкімшілік басшыларының кандидатурасын тек қана ұсынады, ал олардың әрі қарай тағайындалуын мәслихат депутаттары дауыс беріп шешеді.

Бұдан бөлек, түзетулер президентті әкімдердің өкімдерінің күшін жою құқығынан айырады. Енді мұны тек үкімет, жоғары тұрған әкімдер немесе сот қана іске асыра алады.

Жаңашылдықтарға сәйкес парламент пен жергілікті басқару органдарының өкілеттілігі, керісінше, артады.

Мәселен, Парламентте заңдарды талқылау кезінде президенттік қарсылықтарды өткеру үшін қолданыстағы Конституцияның 2/3-іне қарсы депутаттардың ¾ дауысы қажет.

Мемлекет басшысының кейбір функциялары мен өкілеттіктерінің бір бөлігі Парламентке көшеді, атап айтқанда жылына екі рет жоғары аудиторлық палата төрағасының есебін тыңдау, заңдарды қабылдау немесе қабылдамау, шенеуніктерді ҚР Президентіне қарағанда жоғары лауазымдарға тағайындау.

Түзетулер Конституцияға енгізуді ұсынатын жаңа 83-1-бап Адам құқықтары жөніндегі уәкіл — мемлекеттік органдардың біздің құқықтарымызды сақтауын бақылауға арналған ерекше лауазымды тұлға мәртебесін заңды түрде ресімдейді. Бұл лауазым ешқандай лауазымды тұлғаларға есеп бермейді және кез келген деңгейдегі мемлекеттік органдарға тәуелсіз, сондықтан оның әрекеттері мен шешімдеріне ешкім ықпал ете алмайды. Осылайша, оны бағалаудың объективтілігін, сондай-ақ құқық қорғау қызметінің тиімділігін қамтамасыз ету болжанады.

Қысқаша

Қазақстан Республикасында жалпыхалықтың дауыс беру екі рет өткізілді.

Алғашқысы 1995 жылы 29 сәуір күні өткен. Ол кезде мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың президенттік өкілеттілігін 2000 жылдың 1 желтоқсанына дейін создыру басшылыққа алынған. Сонда қазақстандықтардың 95 пайызы қолдаған.

Екінші республикалық референдум сол жылы 30 тамызда өтті. Ол жерде еліміздің жаңа Конституциясына қатысты шешім шығарылған. Негізгі заң көпшіліктің 90 пайыз дауысымен 1995 жылы қабылданды. Сол себепті жыл сайын Конституция күні 30 тамызда аталып өтіледі.

Мира Круль